Een kunstvertelling door G.J.T. de Wrede

Dag in dag uit zien we drukwerk. Reclamefolders, kranten, tijdschriften en boeken maar ook flyers, affiches, verpakkingen van artikelen in de supermarkt. Of wat dacht je van T-shirts met opdruk en al die kledingstukken met prints? Ja, zelfs de bankbiljetten waarmee jij en ik betalen zijn gedrukt. Het is bijna onmogelijk om geen drukwerk te zien!

Vanaf de 19e eeuw werd de behoefte aan drukwerk groter. Maar pas vanaf het moment dat de drukkerijen er toe overgingen om goede ontwerpers in te huren werd het mogelijk om het naar een hoger niveau te tillen. De eerste ontwerpers waren meestal kunstschilders en daardoor heeft de beeldende kunst grote invloed gehad op de vormgeving. Op deze tentoonstelling zie je daar prachtige voorbeelden van (zie afb 1 en 3). Je kunt er door Leo Gestel (afb 2) ontworpen affiches, advertenties, boekenleggers, sigarenbandjes en andere producten bewonderen. Indirect hebben schilders ook invloed gehad op de ontwikkeling van druktechnieken.

In de Leo Gestelkamer van het museum hangt een schilderij (zie afb 7) getiteld: “Gezicht op de Sint Bonaventurakerk in Woerden” dat dateert uit 1909. Deze olieverfschildering is opgebouwd uit allemaal kleine stipjes verf. De invloed van Franse schilders als Georges Seurat en Paul Signac is onmiskenbaar.

Laatstgenoemden waren de eersten die op systematische wijze 19e-eeuwse kleurtheorieën in hun werk begonnen toe te passen. Wetenschappers hadden namelijk ontdekt dat kleuren behalve op het palet van de schilder ook ‘in het oog’ gemengd konden worden. We noemen dat ‘optisch mengen’. Warme kleuren werden tegenover koele kleuren geplaatst en dat leverde een mooie kleurharmonie op. De kleine naast elkaar gezette stipjes verf werden op een afstand door het menselijk oog als één kleur gezien. De manier van schilderen is bekend geworden onder de naam Pointillisme of Divisionisme. Leo kwam in 1904 in Parijs in aanraking met deze kunstvorm en besloot deze vervolgens ook zelf te verkennen. Vrije schilderkunst kwam voor hem op de eerste plaats. De commerciële activiteiten in opdracht van drukkerij Gestel waren voor hem een zijspoor.

In de zalen op de eerste verdieping wordt aandacht besteed aan zowel de vormgeving als de lithografie. In glazen vitrines  liggen juweeltjes van vakmanschap uit de lithografische drukkerij Gestel en Zoon te Eindhoven.

Lithografie wordt ook wel steendruk genoemd omdat er met dikke kalkstenen platen wordt gewerkt (Lithos komt van het Griekse steen). Het werkproces is een zeer tijdrovende aangelegenheid. De voorstelling wordt in spiegelbeeld met vet krijt op de gladgeschuurde steen getekend. Het niet betekende gedeelte wordt afgedekt met Arabische gom. Maak je de steen nu vochtig met water dan kun je met een inktrol en drukinkt de tekening inkten (zie afb 4). Het vocht stoot vet af terwijl het vet de inkt juist aantrekt. Vervolgens wordt de steen met behulp van een speciale pers op papier afgedrukt. Deze zogeheten vlakdrukprent wordt vervolgens met verschillende drukgangen opgebouwd in kleur. Omdat de inktlaag vrij dun is kunnen de verschillende kleurlagen, die steeds over elkaar heen gezet worden, zich optisch met elkaar mengen. In geval van de sigarenbandjes wordt de goudopdruk dan als laatste bewerking toegepast.

Anno 2018 is de grafische wereld van Familie Gestel voorgoed verdwenen. Nieuwe technieken hebben haar onherkenbaar veranderd (zie afb 5 en 6). Drukkers gingen digitaal en de rol van de schilder werd overgenomen door de grafisch vormgever. Meer dan ooit laat deze zich, bij het maken van zijn/haar keuzen, leiden door financiële haalbaarheid. Het is met al die veranderingen eigenlijk heel bijzonder dat de optische kleurmenging bij kleurendruk bleef bestaan. Zelfs in het computertijdperk drukt de drukker nog vier verschillende kleuren over elkaar heen waarbij hij voor elke kleur een aparte drukplaat gebruikt (afb 8). Elke plaat bestaat uit een raster met talloze puntjes. Wie het eindresultaat op afstand ziet meent maar één bepaalde kleur te zien. Maar van dichtbij blijkt deze te bestaan uit een mix van gele, rode, blauwe en zwarte stipjes. Anders gezegd: het principe van het Pointillisme heeft, met dank aan de schilder, de tand des tijds ruimschoots doorstaan.

Samenvattend biedt deze tentoonstelling ons alle gelegenheid om nog even stil te staan bij het verleden en te genieten van ouderwets vakmanschap.

“Schilders en drukkers Gestel”

Stadsmuseum Woerden 21-07-2018 t/m 13-01-2019

Beeldrecht

Beeldmateriaal is afkomstig van internet uit het publieke domein. In speciale gevallen is toestemming gevraagd.