Een kunstvertelling door G.J.T. de Wrede

Dag in dag uit zien we drukwerk. Reclamefolders, kranten, tijdschriften en boeken maar ook flyers, affiches, verpakkingen van artikelen in de supermarkt. Of wat dacht je van T-shirts met opdruk en al die kledingstukken met prints? Ja, zelfs de bankbiljetten waarmee jij en ik betalen zijn gedrukt. Het is bijna onmogelijk om geen drukwerk te zien!

 

 

 

 

 

 

 

 

Vanaf de 19e eeuw werd de behoefte aan drukwerk groter. Maar pas vanaf het moment dat de drukkerijen er toe overgingen om goede ontwerpers in te huren werd het mogelijk om het naar een hoger niveau te tillen. De eerste ontwerpers waren meestal kunstschilders en daardoor heeft de beeldende kunst grote invloed gehad op de vormgeving. Op deze tentoonstelling zie je daar prachtige voorbeelden van (zie afb 1 en 3). Je kunt er door Leo Gestel (afb 2) ontworpen affiches, advertenties, boekenleggers, sigarenbandjes en andere producten bewonderen. Indirect hebben schilders ook invloed gehad op de ontwikkeling van druktechnieken.

In de Leo Gestelkamer van het museum hangt een schilderij (zie afb 7) getiteld: “Gezicht op de Sint Bonaventurakerk in Woerden” dat dateert uit 1909. Deze olieverfschildering is opgebouwd uit allemaal kleine stipjes verf. De invloed van Franse schilders als Georges Seurat en Paul Signac is onmiskenbaar.

Laatstgenoemden waren de eersten die op systematische wijze 19e-eeuwse kleurtheorieën in hun werk begonnen toe te passen. Wetenschappers hadden namelijk ontdekt dat kleuren behalve op het palet van de schilder ook ‘in het oog’ gemengd konden worden. We noemen dat ‘optisch mengen’. Warme kleuren werden tegenover koele kleuren geplaatst en dat leverde een mooie kleurharmonie op. De kleine naast elkaar gezette stipjes verf werden op een afstand door het menselijk oog als één kleur gezien. De manier van schilderen is bekend geworden onder de naam Pointillisme of Divisionisme. Leo kwam in 1904 in Parijs in aanraking met deze kunstvorm en besloot deze vervolgens ook zelf te verkennen. Vrije schilderkunst kwam voor hem op de eerste plaats. De commerciële activiteiten in opdracht van drukkerij Gestel waren voor hem een zijspoor.

In de zalen op de eerste verdieping wordt aandacht besteed aan zowel de vormgeving als de lithografie. In glazen vitrines  liggen juweeltjes van vakmanschap uit de lithografische drukkerij Gestel en Zoon te Eindhoven.

Lithografie wordt ook wel steendruk genoemd omdat er met dikke kalkstenen platen wordt gewerkt (Lithos komt van het Griekse steen). Het werkproces is een zeer tijdrovende aangelegenheid. De voorstelling wordt in spiegelbeeld met vet krijt op de gladgeschuurde steen getekend. Het niet betekende gedeelte wordt afgedekt met Arabische gom. Maak je de steen nu vochtig met water dan kun je met een inktrol en drukinkt de tekening inkten (zie afb 4). Het vocht stoot vet af terwijl het vet de inkt juist aantrekt. Vervolgens wordt de steen met behulp van een speciale pers op papier afgedrukt. Deze zogeheten vlakdrukprent wordt vervolgens met verschillende drukgangen opgebouwd in kleur. Omdat de inktlaag vrij dun is kunnen de verschillende kleurlagen, die steeds over elkaar heen gezet worden, zich optisch met elkaar mengen. In geval van de sigarenbandjes wordt de goudopdruk dan als laatste bewerking toegepast.

Anno 2018 is de grafische wereld van Familie Gestel voorgoed verdwenen. Nieuwe technieken hebben haar onherkenbaar veranderd (zie afb 5 en 6). Drukkers gingen digitaal en de rol van de schilder werd overgenomen door de grafisch vormgever. Meer dan ooit laat deze zich, bij het maken van zijn/haar keuzen, leiden door financiële haalbaarheid. Het is met al die veranderingen eigenlijk heel bijzonder dat de optische kleurmenging bij kleurendruk bleef bestaan. Zelfs in het computertijdperk drukt de drukker nog vier verschillende kleuren over elkaar heen waarbij hij voor elke kleur een aparte drukplaat gebruikt (afb 8). Elke plaat bestaat uit een raster met talloze puntjes. Wie het eindresultaat op afstand ziet meent maar één bepaalde kleur te zien. Maar van dichtbij blijkt deze te bestaan uit een mix van gele, rode, blauwe en zwarte stipjes. Anders gezegd: het principe van het Pointillisme heeft, met dank aan de schilder, de tand des tijds ruimschoots doorstaan.

Samenvattend biedt deze tentoonstelling ons alle gelegenheid om nog even stil te staan bij het verleden en te genieten van ouderwets vakmanschap.

“Schilders en drukkers Gestel”

Stadsmuseum Woerden 21-07-2018 t/m 13-01-2019

Beeldrecht

Beeldmateriaal is afkomstig van internet uit het publieke domein. In speciale gevallen is toestemming gevraagd.

KIJK OP KAAS

Door G.J.T. de Wrede

Ooit ontdekte iemand dat je van melk kaas kunt maken. Vanaf dat moment werd kaasmaken een vak apart. De meeste mensen vonden het lekker en hadden er geld voor over om het te kopen.

Zo ontstond de handel in kaas en werd Woerden een echte kaasstad. Al eeuwen lang wordt dit zuivelproduct hier verhandeld. De historische kaasmarkt bestaat nog steeds en daardoor blijft de traditie bewaard.

Stadsmuseum Woerden zet, met een expositie over 400 jaar kaas in de kunst, de Nederlandse kaascultuur in het zonnetje. Er zijn pronkstukken van de zeventiende-eeuwse meesters te zien maar ook kunstwerken van hedendaagse kunstenaars.

Op de tentoonstelling zijn veel stillevens aanwezig. Een stilleven is een tekening, schilderij of foto van roerloze of levenloze objecten, die met zorg zijn uitgekozen. Met een stilleven kan een kunstenaar zich volledig op de techniek en de ordening van vormen en kleuren concentreren.

Aan de kunstwerken van de kunstenaars kun je zien hoe zij over het onderwerp denken. Sommige kunstenaars maken duidelijk dat het een duur en waardevol product is. Zij maken hun stillevens daarom zo echt en mooi mogelijk.

Anderen willen laten zien welke associaties zij nog meer hebben met kaas. Bij een associatie worden in gedachten verschillende dingen met elkaar in verband gebracht. Bijvoorbeeld dat muizen gek op kaas zijn of dat kaas zowel door arme als rijke mensen wordt gegeten.

Aan de hand van twee voorbeelden wil ik jou laten zien hoe verschillend kunstenaars naar hetzelfde onderwerp kunnen kijken.

Afb. 1 schilderij: Royal Dinner (gepubliceerd met toestemming van Brita Seifert)
Afb. 2 muizen en kaas (Foto Henk-Jan van der Klis, CC BY-NC-ND 2.0)
Afb. 3. kunstenares Brita Seifert (www.britaseifert.nl)

Het schilderij met als titel: “Royal Dinner”, afb. 1 van kunstenares Brita Seifert is geen stilleven maar een (beeld) verhaal. Er is een activiteit met een hoofdfiguur in een omgeving.

Op de voorgrond zie je een wit ratje dat rechtop staat en met de voorpootjes op een stuk kaas leunt. Op de kop zie je een goudkleurig kroontje en om de hals zit een geplooide witte kraag. Links op het beeldvlak zie je nog net een gedeelte van een stoffen gordijn. De vloer laat een geblokt tegelpatroon zien. De witte vacht van het diertje, maar ook de kraag en de gele kaas, steken scherp af tegen de donkere achtergrond.

De schildering werd geschilderd met olieverf op linnen van 30 x 30 cm. De manier van schilderen is heel precies en er is veel aandacht aan de details besteed. Kijk maar eens naar de pootjes of de snorharen. Als je goed naar de compositie (ordening) kijkt dan zie je dat de kunstenares een L-vorm heeft gebruikt. Het contrast tussen licht en donker was een weloverwogen keuze.

De sfeer is sprookjesachtig! Het beestje lijkt de geur van de kaas genietend op te snuiven. Je verwacht dat het eten van dit gerecht ieder moment kan beginnen. Het kroontje geeft ons als kijker het idee dat dit een koninklijk knaagdier is.

Afb. 3. Dick Bruna, Blokje kaas met vlaggetje (gepubliceerd met toestemming van Mercis BV)
Afb. 4. foto van kaasdragers te Alkmaar (foto Yoshi, PD)
Afb. 5. Dick in zijn atelier aan het werk (foto Dolph Kohnstamm, CC-BY-SA-3.0)

“Blokje kaas met vlaggetje”, van Dick Bruna, zoals dat in het stadsmuseum van Woerden hangt valt zonder enige twijfel in de categorie ‘stilleven’. (Hier is een pastiche afgebeeld, teneinde geen auteursrechten te schenden).

Centraal in het beeld zie je een driehoekige kaasvorm. De ronde vormen geven de gaten aan. Schuin van boven is een vlaggenstokje in de kaas gestoken. Er is geen kleur gebruikt en ook de omgeving is verder niet uitgewerkt.

Het lijkt getekend maar het werd geschilderd met plakkaatverf. Dick heeft als beroepstekenaar gewerkt met strakke lijnen en het beeld is net een lijntekening geworden. Je zou kunnen zeggen dat de keuzen van de kunstenaar heel overzichtelijk zijn. De nadruk ligt hier op onderdelen als: lijn, richting, compositie en contrast.

Wie het werk van deze wereldberoemde illustrator van kinderboeken kent, weet dat zijn tekeningen uitblinken door simpele eenvoud. Gewoonlijk gebruikt hij behalve lijnen ook kleuren. Gek genoeg denk je hier de kleuren van de kaas en het vlaggetje er zelf wel bij. Het is zo’n bekend en alledaags beeld dat je het in één oogopslag begrijpt.

De twee kunstwerken kun je eigenlijk niet met elkaar vergelijken. Toch kibbelen kunstvertellers graag met elkaar over wie van de twee het belangrijkste werk heeft gemaakt.

Ze zeggen dan dat het werk van Dick Bruna zo beroemd is dat hij alleen al daarom belangrijker is dan Brita. Ze wijzen op het wereldwijde succes van Dick’s kinderboeken en dat zelfs de allerkleinsten de kaas direct herkennen.

Maar ja, hoe zit het dan met de sprookjesachtige kunst van Brita? Kinderen zijn toch ook dol op sprookjesfiguren? Bij het schilderij ‘Royal Dinner’ ben je benieuwd naar hoe dit verhaal verder gaat. Als er straks vanuit het donker maar niet ineens een kat opduikt!

De twee soorten kunst hebben beiden een ander doel. Bij Brita is het eten van kaas vooral een spannende en geheimzinnige gebeurtenis geworden. De tekening van Dick prikkelt onze gedachten op een andere manier. Hij laat vooral zien dat Nederland en kaas als vanzelfsprekend bij elkaar horen. Het past uitstekend bij het oerbeeld van Nederland met koeien, klompen, tulpen en molens.

“ONBEPERKT HOUDBAAR”,

400 jaar kaas in de kunst,

Stadsmuseum Woerden,

14-10-’17 t/m 11-03-‘18.